Gubitak telesne mase je univerzalno priznat fenomen koji je iskusio znatan broj odraslih. Bilo dobrovoljno, kao restriktivna dijeta u lečenju gojaznosti, prinudna glad ili u bolesti, gubitak telesne mase zaokuplja pažnju naučnika, lekara i zdravstvenih radnika više od jednog veka.
autor: Dr sc med Tatjana Mraović, dijetolog spec. higijene i ekologije
Da li se telesna masa menja sa promenom stila života, uvedenom restriktivnom dijetom i vežbanjem, da li se tim novinama može pripisati gubitak telesne masti, ili nastaje gubitak i nekih drugih struktura tkiva, poput mišićne mase? Da li genetski uslovljena gojaznost, starost ili pol utiče na tok mršavljenja? Ovo su samo neka od mnogih pitanja koja istraživačima predstavljaju motiv da se bave ovom oblasti, a porast broja gojaznih u svetu ga dodatno čini veoma važnim.
Veza između restrikcije u ishrani i gojaznosti je veoma kompleksna i još nije u potpunosti jasna. Posebno se malo zna o patogenim mehanizmima, i njihovim mogućim markerima, tokom kratkoročnog perioda potencijalno korisnog gubitka telesne mase u gojaznih pacijenata.
Šta se dešava telesnim proteinima?
Glavni nutritivni problem dobrovoljnog mršavljenja je iscrpljivanje telesnih proteina. U početku gladovanja, najpre se gube proteini poreklom iz gastrointestinalnog trakta i jetreni proteini. Kasnije nastaju gubici iz skeletnih mišića i, u manjoj meri, iz unutrašnjih organa.
Kols i autori su primetili da je kod veoma gojaznih osoba, tokom 12-nedeljno primenjene dijete sa vrlo niskim energetskim unosom, došlo do gubitka 10,6% jetrene mase, gubitak zapremine jetre bio 18,7%, pri čemu je intenzivan gubitak nastupio posle 2 nedelje dijetalnog tretmana. Mozak je obično pošteđen, ali u kasnijim fazama gladovanja ili iscrpljujućeg gladovanja, opisana je i njegova atrofija.
Prekomeran gubitak telesnih proteina je povezan sa negativnim funkcionalnim efektima, poput iscrpljivanja srčanih strukturnih i funkcionalnih proteina sa smanjenjem mase miokarda i srčanim aritmijama.
Primena gladovanja u lečenju ekstremne gojaznosti, kao opcija kontrole telesne mase, je napuštena upravo zbog značajnog gubitka telesnih proteina. Sličan proteinski deficit nastupa nakon mršavljenja u režimima sa niskim energetskim unosom (dijeta od 800 kCal/dan).
Proteini unutarćelijskog i ekstraćelijskog prostora su vezani sa vodom i elektrolitima. Svaki gram deponovanog proteina vezan sa 3.35 ± 0.11 g vode.Razgradnjom odnosno gubitkom proteina što je karakteristika prve faze mršavljenja, dolazi i do gubitka vode koja je za ove proteine bila vezana. Sve ovo ogleda se kao brz gugitak telesne mase. Gubitak vode, povezan sa katabolizmom proteina, je važan činilac brzog gubitka težine uočenog u prvoj fazi mršavljenja.
Glikogen i mršavljenje
Gubitak glikogena nije tako veliki problem kao gubitak funkcionalnih proteina tokom mršavljenja. Glikogen kratkoročno snabdeva energijom, te je njegov negativni saldo važan doprinos u prvoj fazi gubitka kilograma. On je prisutan unutar ćelija jetre i skeletnih mišića. U jetri može da iznosi ~100-120 g kod prosečne odrasle osobe. Glikogen unutar skeletnih mišićnih ćelija dostiže 200-300 g, u zavisnosti od ishrane i pojedinca. Ačeson i autori, ocenjuju da se kod odraslih, maksimalna vrednost glikogena približila ili čak premašuje 1 kg.
Kao i proteini, i glikogen je vezan za vodu. Svaki gram deponovanog glikogena u jetri je praćen sa 1,46 ± 0,21 g vode. U periodu gladovanja ili tokom izrazito restriktivnih režima ishrane, nastaje rapidno iscrpljivanje skladišta glikogena za nekoliko dana.Koliko će se glikogena izgubiti individualno je, ali se pretpostavlja da će sa oko 250-300g katabolisanog glikogena doći do gubitka još 350 do 450 g vode i elektrolita vezanih u intracelularnom prostoru.
Tečnost, elektroliti i mršavljenje
Regulacija elektrolita i izlučivanje vode je veoma kompleksan proces u koji su uključeni mnogi neurološki i hormonalni stimulusi. Većina trenutno raspoloživih informacija o ovoj temi se odnosi na efekte strogog gladovanja ili potpunog gladovanja na status tečnosti i elektrolita. Delimično smanjenje unosa hrane je mnogo složenije sagledati jer su količine i proporcije različitih režima hranjenja, time i unosa mikronutrijenata, minerala i elektrolita vrlo promenljive.
Rana faza gladovanja povezana je sa povećanjem urinarnog izlučivanja natrijuma. Nivo posmatranih gubitka natrijuma delimično se može pripisati i snižavanju, ili odsustvu dijetetskog uzimanja natrijuma.
Pored kalijuma i azota, tokom brzog mršavljenja takođe nastupa i gubitak fosfata, kalcijuma, magnezijuma i male količine natrijuma koje se zatim izlučuju bubrežnim mehanizmima.
Kombinovani efekti gubitka glikogena, proteina i tečnosti u velikoj meri čine brzu početnu fazu mršavljenja, u poređenju sa sporijim procesima u drugoj fazi mršavljenja. Brza faza gubitka težine je fenomen koji je osnova za bezbroj “lako” sprovedenih dijeta koje se promovišu.
Da li kost „trpi“ mršavljenjem
Kod muškarca od 70 kg skelet iznosi 8,1 kg, sadrži 1,9 kg proteina, ugavnom u obliku kolagena, sa ukupnim sadržajem minerala od oko 2,8 kg. Težina skeleta se povećava kod gojaznih osoba a remodeliranje i formiranje kostiju je pod jakim uticajem efekta mehaničkog opterećenja. Kod gojaznih postmenopauznih žena primećuje se veća koštana masa. Problem gubitka koštane mase za vreme trajanja tretmana redukcije telesne težine kod niskokalorijskih dijeta je od naročitog značaja, budući da većinu tretiranih pacijenata čine žene kod kojih je osteoporoza moguća komplikacija.
Gubitak koštane mase tokom gubljenja telesne mase treba posmatrati zajedno sa faktorima koji uključuju restriktivnu dijetu, a to su: veličina energetskog deficita, makronutrientski profil i unos kalcijuma i vitamina D, dužina trajanja (ciklus remodeliranja kostiju je oko 6 meseci kod starijih), karakteristike individue (pre, nasuprot postmenopauznih žena), veličina masnog tkiva i metod procene kostiju. Pažljivo kontrolisane studije u trajanju od nekoliko meseci pokazuju da kod dobrovoljnog gubitka telesne mase nema ili ima jako malih promena u sadržaju minerala u kostima celog tela kada predgojazne ili gojazne osobe unose adekvatne količine kalcijuma i vitamina D.
Kada gubimo masne naslage?
Udeo masti u gubitku telesne mase je minimalan tokom prvih dana ili nedelja energetske restrikcije a zatim se povećava kako se smanjuje ili prestaje rani gubitak glikogena i proteina dok se pojedinac približava kraju faze 1 mršavljenja. Zato se insistira na restriktivnim dijetama koje će uz ne tako strogu kalorijsku restrikciju dugo trajati. One su jedino za preoporuku, i jedini način da bez oštećenja zdravlja postignete cilj.
