CA 125 je tumor marker koji se najšire koristi u dijagnostici i praćenju lečenja karcinoma janika. Međutim, određivanje ovog tumorskog markera ima značaja i kod karcinoma drugih organa: cerviksa, jetre, pluća, želuca, dojke, endometrijuma, pankreasa, bilijarnog trakta i kolona kao i kod nekih nemalignih bolesti.
autor: mr ph. spec. Mirjana Balać
Učestalost malignih tumora jajnika iznosi 9-17 na 100.000 žena pri čemu 90% čine epitelni karcinomi jajnika. Najveći broj slučajeva karcinoma jajnika (oko 70%) dijagostikuje se u uznapredovalim stadijumima bolesti (FIGO st. III i IV) kod kojih je petogodišnje preživljavanje ispod 30%, dok se svega 25% otkrije u prvom stadijumu.
Ovarijalni karcinom antigen (CA 125) je najšire prihvaćen tumorski marker sa primenom u dijagnostici i praćenju toka bolesti epitelijalnih karcinoma jajnika. Napredak u cilju bolje diferencijacije benignih od malignih tumora jajnika, napravljen je razvijanjem indeksa malignosti (RMI). Ovaj indeks kombinuje kliničke, ultrazvučne nalaze i koncentraciju tumorskog markera CA 125 u serumu. Drugi značajan test je ROMA indeks koji uključuje koncentracije CA 125 i HE4 u serumu, kao i menopauzalni status.
CA 125 – ovarijalni karcinom antigen je glikoprotein velike molekulske mase i nepoznate funkcije.
Iako predstavlja najpouzdaniji tumorski marker karcinoma jajnika koji je otkriven do danas, njegov najveći nedostatak je veliki broj lažno pozitivnih rezultata, kao i niska osetljivost i specifičnost, posebno u ranim fazama bolesti.
Dijagnostika raka jajnika
Sproveden je veliki broj istraživanja o značaju nivoa CA 125 u ranoj dijagnostici raka jajnika kao i praćenju bolesnica nakon primenjene terapije. Utvrđeno je da povišen nivo ovog tumorskog markera nije specifičan samo za epitelni tumor jajnika, već su njegove vrednosti povišene i kod drugih patoloških stanja.
Pokušaji da se sprovede scrining u ranom otkrivanju raka jajnika pomoću CA 125, na žalost, su propali. Kod žena mlađih od 45 godina povišene vrednosti CA 125, kod više od 95% slučajeva, posledica su drugih patoloških stanja i nemaju nikakvog dijagnostičkog značaja u otkrivanju raka jajnika. Kod 1-2% zdravih žena prisutna je povišena vrednost CA 125.
Povišene vrednosti CA 125 nalazimo kod: ektopične trudnoće, endometrioze, mioma materice, upale jajovoda, tuboovarijalnog apscesa, Meigsovog sindroma, ciroze jetre, hepatitisa, pankreatitisa, divertikuloze kolona, oboljenja pluća i pleure, dilatacije srčanog mišića, adenokarcinoma dojke, debelog creva, pankreasa, pluća, endometrijuma, grlića materice, jajovoda, postiradijacionog kolitisa bez dokazanog recidiva maligne bolesti. Tačnost metode veća je kod postmenopauzalnih žena jer se lažno pozitivni nalazi javljaju češće u reproduktivnom periodu (zbog ovulacije, menstruacije, trudnoće, prisustva endometrioze, mioma, zapaljenskih procesa na jajnicima i jajovodima i dr.)
Najveći značaj ima u dijagnostici uznapredovalih karcinoma jajnika, gde osetljivost iznosi oko 94%, a specifičnost oko 90%.
Karcinomi drugih organa
Dosadašnje studije ukazuju da određivanje ovog tumorskog markera ima značaja i kod karcinoma drugih organa: cerviksa, jetre, pluća, želuca, dojke, endometrijuma, pankreasa, bilijarnog trakta i kolona, a zabeleženi su pojedinačni slučajevi povišenih vrednosti CA 125 u nekim nemalignim bolestima: hepatitisu, cirozi, endometriozi, ovarijalnim cistama i inflamaciji karlice. Nivo CA 125 blago raste u prvom tromesečju trudnoće i za vreme folikularne faze menstrualnog ciklusa.
Osetljivost u otkrivanju maligne bolesti povećava se ako se pored CA 125 određuje i CEA.
NACB (National Academy of Clinical Biochemistry) preporuke za određivanje CA 125 su:
- CA 125 ne treba koristiti za skrining opšte asimptomatične populacije;
- CA 125 treba određivati svakih šest meseci kod osoba sa porodičnom istorijom karcinoma dojke ili ovarijuma;
- CA 125 treba određivati kod žena kod kojih su prisutne mase (čvorići) u karlici, radi razlikovanja benignih od malignih lezija;
- CA 125 treba određivati u toku korišćenja primarne terapije radi utvrđivanja odgovora na terapiju.
Određivanje koncentracije CA 125 postoperativno je opravdano samo ako su preoperativne vrednosti ovog markera bile povišene. Serijsko kontinuirano određivanje CA 125 u serumu posle prve linije hemioterapije nema pozitivnog uticaja na konačan ishod bolesti.
Značajno je povišen kod osoba obolelih od uznapredovalog raka jajnika i te vrednosti imaju velikog značaja u praćenju obolelih i u prognozi bolesti. Ukoliko, nakon korektno izvedenog hirurškog zahvata i tri ciklusa hemioterapije, njegove vrednosti budu u okviru referentnih, bolesnice imaju mnogo veću šansu za preživljavanje od onih kod kojih polako dolazi do pada vrednosti CA 125.
Uspešnost terapije
Ovaj tumorski marker ima veliki značaj u praćenju uspešnosti terapije jer omogućava otkrivanje recidiva tumora znatno ranije u odnosu na druge metode. Ima značajnu ulogu u prognozi bolesti, jer se njegova koncentracija u serumu smanjuje tokom povlačenja tumora, odnosno koncentracija se povećava sa progresijom bolesti.
REDOVNE TROMESEČNE KONTROLE NAKON LEČENJA OBAVEZNO UKLJUČUJU ODREĐIVANJE KONCENTRACIJE CA 125. POVIŠENOM KONCENTRACIJOM, U ODNOSU NA NORMALNE FIZIOLOŠKE VREDNOSTI, SMATRA SE KONCENTRACIJA CA 125 U SERUMU VEĆA OD 35U/ml.
Mada, svaka laboratorija ima svoje referentne vrednosti koje zavise od metode određivanja ovog tumorskog markera u serumu. Važno je napomenuti da blago povećanje vrednosti ovog tumorskog markera u serumu ne znači sigurno i prisustvo maligne bolesti. U najvećem broju slučajeva, naročito kod mlađih žena, posledica su nekih drugih (fizioloških, patoloških) stanja.
HE 4 (Human epididymis protein) ili Humani epididimisni sekretorni protein 4, pokazao se kao tumorski marker koji najviše obećava u otkrivanju ovarijalnog karcinoma, sve češće je u upotrebi. Potvrđena je njegova povećana sinteza kod 93% epitelijalnih karcinoma jajnika, ali ne i kod benignih ovarijalnih tumora. Sve funkcije ovog proteina još uvek nisu poznate, ali se sa sigurnošću može reći da ima visoku osetljivost i specifičnost kao serumski marker u otkrivanju neoplazmi jajnika.
Brojne studije su istakle prednost ovog markera u odnosu na dosada korišćene markere. HE4 pokazuje identičnu senzitivnost kao i CA125 od 79% u diferencijaciji ovarijalnog karcinoma u odnosu na benigne tumore jajnika, uz znatno veću specifičnost HE4. Vreme uzorkovanja, fizička aktivnost, dijeta i sezonski faktori ne utiču na nivo serumskog HE4, ali se njegova koncentracija znatno povećava sa godinama.
TUMORSKI MARKERI HE4, CA 125 I ROMA INDEKS MOGU BITI MARKERI ZA ODVAJANJE MALIGNIH I BENIGNIH TUMORA JAJNIKA U PRE I POSTMENOPAUZI.
Procena rizika
Algoritam za procenu rizika ovarijalnog karcinoma, ROMA indeks, razdvaja žena u dve grupe, sa visokim i niskim rizikom postojanja epitelijalnog karcinoma jajnika. To je matematički model, odnosno algoritam koji uzima u obzir menopauzalni status i preoperativne koncentracije HE4 i CA125 u serumu.
U formulu su uključene koncentracije HE4 i CA125, s tim što kod premenopauzalnih žena veći uticaj u formuli ima HE4. Tumorski markeri HE4, CA125 i ROMA indeks mogu biti markeri za odvajanje malignih i benignih tumora jajnika u pre i postmenopauzi. Vrednosti ovih tumorskih markera su statistički značajno veće kod žena sa karcinomom jajnika u odnosu na njihove vrednosti kod benignih tumora jajnika.
