Orofacijalni sistem predstavlja skup tkiva i organa koji zajednički obavljaju funkciju žvakanja, gutanja, govora, a učestvuju i u funkcijama disanja i varenja. Određene aktivnosti mišića orofacijalnog sistema odvijaju se bez funkcionalne svrhe i nazivaju se parafunkcije.
autor: dr Ivana Aleksić, stomatolog
Postoje parafunkcije koje se manifestuju u toku dana u vidu: stezanja vilica, grickanja noktiju, sluzokože obraza, usana ili jezika, grickanja drugih predmeta, sisanja palca, guranja jezika između gornjih i donjih sekutića i njih nazivamo dnevnim parafunkcijama.
Parafunkcionalne aktivnosti, koje se odvijaju u vidu cikličnih, ritmičnih stiskanja zuba ili škripanja, to jest škrgutanja zubima u toku sna, nazivamo noćnim parafunkcijama ili noćnim bruksizmom.
Bruksizam se kao parafunkcija odvija na podsvesnom nivou, centralnog je porekla i vezan je za profil ličnosti i emocionalni stres.
Bruksizam se danas ubraja u tzv. parasomnije– poremećaje udružene sa spavanjem. U toku spavanja nesvesni procesi postaju aktivni, dok je viša kontrola neaktivna što rezultira bruksizmom. Pored bruksizma, u parasomnije spadaju i mesečarstvo, noćni strah, košmarni snovi, noćna epilepsija, tahikardija u spavanju.
PRIMARNI I SEKUNDARNI BRUKSIZAM
Bruksizam se danas javlja kod velikog broja osoba u populaciji (između 25 i 50%) sa podjednakom prisutnošću kod oba pola i zastupljenošću u dečijem uzrastu od 14%.
Najčešće se javlja kod osoba između 19. i 44. godine života a najređe kod starijih od 65 godina. Naučnici smatraju da čak svaka odrasla osoba u nekom periodu života ima epizode bruksizma. Nepoznanica je odgovor na pitanje zašto se ritmična aktivnost mišića u toku spavanja karakteriše istovremenom aktivnošću obe grupe mastikatornih mišića (otvarača i zatvarača usta) umesto njihove naizmenične aktivnosti koja je tipična za žvakanje.
Sekundarni bruksizam predstavlja pojavu noćnog škripanja zubima kod osoba koje konzumiraju određene lekove i psihoaktivne supstance (na primer MDMA EXTASY) kao i kod pacijenata koji boluju oddepresije, šizofrenije, parkinsonizma i tarditivne diskinezije.
UZROCI NASTANKA BRUKSIZMA
Dok su uzroci dnevnih parafunkcija uglavnom loše navike, noćni bruksizam ima mnogobrojne i raznovrsne faktore nastanka.
Danas važi mišljenje da je on centralnog porekla, da postoji veza između kognitivno-bihevioralnih faktora (emocionalni stres, strah, karakteristike ličnosti) i bruksizma, kao i primene nekih lekova i konzumiranja većih količina alkohola, kofeina i nikotina.
Smatra se da je uticaj dnevnih stresnih događaja kod bruksista krucijalan i da je intenzitet epizoda bruksiranja u toku noći srazmeran dnevnom emocionalnom stresu (problemi na poslu, gubitak posla, svađe u porodici, fizička iscrpljenost, neuspešno obavljen zadatak).
UTICAJ KARAKTERISTIKA LIČNOSTI
Bruksisti imaju najčešće takve karakteristike ličnosti koji im uvećavaju celokupan nivo stresa. Radi se o hiperaktivnim osobama, perfekcionistima, anksioznim, nezadovoljnim, osobama koje se lako isprovociraju i koje su često prekritički raspoložene prema okruženju. Smatra se da malokluzije (gornji i donji zubi ostvaruju nepravilne i preuranjene kontakte) mogu dovesti do bruksizma kao i dugotrajna terapija nekim medikamentima poput propranolola ili amfetaminima.
Postoji čak i genetska predispozicijaza za nastanak bruksizma.
Pretpostavlja se i da nedovoljno unošenje magnezijumaputem hrane može da doprinese nastanku bruksizma jer ovaj nutritivni element ima važnu ulogu u normalnom funkcionisanju mišića i nerava.
BRUKSIZAM, UTICAJ NA OROFACIJALNI SISTEM
Sile koje razvijaju mastikatorni mišići u toku noćnih parafunkcija mnogo su veće od normalnih sila koje se razvijaju u toku žvakanja, nekad čak i jače od maksimalne voljne zagrižajne sile, a trajanje kontakta između zuba traje znatno duže. Javlja se trošenje zubnog tkiva, trenjem zuba i posledično nastajanje karakterističnih abrazivnih faseta na grupi zuba ili celom zubiku.
Češće su kod osoba sa epizodama škripanja, nego kod onih koji stežu vilice. Gde je stezanje dominantno, češće su prisutni bol, spazam i zamor mišića nakon buđenja.
Pored faseta, mogu se javiti i pukotine u gleđi, odlamanje delova ispuna (plombi) ili prelom imlantanata usled preopterećenja. Zubna pulpa može reagovati bolom ukoliko nakon trošenja gleđi dentin postane eksponiran.
Dentin je mekši i podleže bržoj abraziji. Pacijenti sa bruksizmom se žale na bol usled spazma mišića, a može doći i do degenerativnih promena u predelu temporomandibularnog zgloba. Najčešći su bolovi u predelu lica, vilica, vrata, ramena. Bol može biti stalan ili povremen, a može se i pogoršavati tokom žvakanja ili govora.
Dijagnoza bruksizma se postavlja na osnovu detaljnog razgovora sa pacijentom (anamneza).
Anamnezom se dobijaju podaci vezani za prisustvo štetnih navika, način ishrane, konzumiranje kafe i alkohola kao i oni podaci vezani za prisustvo simptoma poput: bola i grča mišića, glavobolje i osetljivosti zuba. Nekada se razgovor obavlja i sa partnerima bruksista ili njihovim najbližima s obzirom da 10-15% pacijenata nije svesno navike bruksizma.
Stomatolog obavlja klinički pregled, uočava prisustvo abrazivnih faseta, preranih kontakata između zuba ili promena na potpornom aparatu zuba (parodoncijumu). Pristupa se pregledu viličnih zglobova i analizi funkcije mišića tj. donje vilice.
Može se primeniti i elektronski portabl sistem – EMG koji meri nivo električne aktivnosti mišića. U dijagnostikovanje se mogu uključiti i lekari drugih specijalnosti pa se može vršiti i EEG– elektroencefalografsko ispitivanje funkcija CNS-a u toku spavanja od strane neurologa ili neuropsihijatra. Može se izvršiti i psiho dijagnostika ličnosti u svrhu otkrivanja sklonosti ka emocionalnom stresu kao i brojne laboratorijske analize.
Poznato je da povećan nivo anksioznosti i emocionalnog stresa utiče na povećanje nivoa tzv. „stresnih hormona“ u krivi, pljuvački i urinu. Zbog toga može da se meri nivo izlučenog hormona kortizola u pljuvački osoba sa bruksizmom.
TERAPIJA BRUKSIZMA
Terapija bruksizma je uglavnom simptomatska i svodi se na terapiju mentalnog stresa kao i na lečenje posledica bruksizma na komponente orofacijalnog sistema. U zavisnosti od kliničke slike, terapijske metode se mogu primeniti pojedinačno ili kombinovano.
Selektivno brušenje je ireverzibilna metoda indikovana samo kada postoje interferentni kontakti između zuba pri kretnjama donje vilice.
Okluzalni splintovi (tzv. night guard) čiji je cilj smanjenje abrazije i zaštita zubnih tkiva, preveniranje opterećenja i mobilnosti zuba, smanjenja bola u mišićima. Na osnovu uzetog otiska zuba, izrađuje se individualno za svakog pacijenta. Najčešće primenjivani su stabilizacioni okluzalni splintovi od čvrstog materijala debljine 2mm koji prekrivaju sve zube gornje vilica. Nose se duži vremenski period tokom spavanja noću. Kontrole su periodične a terapija može biti kombinovana sa medikamentima.
Medikamentozna terapija primenjuje se kada su svi postojeći terapijski modaliteti iscrpljeni. Najčešće se prepisuju dve grupe lekova: benzodiazepini i triciklični antidepresivi u saglasnosti sa neuropsihijatrom.
Okluzalna terapija podrazumeva presvlačenje krunica prirodnih zuba protetskim nadoknadama, metalokeramičkim ili samo keramičkim krunama i izradu mobilnih proteza sa metalnim skeletom i ojačanim spojnicama.
Grupna psihoterapija predstavlja obuku za kontrolu emocionalnog stresa i reakcije na stres kao i eliminaciju štetnih navika.
Fizikalna terapija predstavlja oralnu rehabilitaciju za smanjenje zamora mišića i otklanjanje simptoma bola. Može se sprovesti kao kinezioterapija – vežbe istezanja i relaksacije mišića preporučene od starne stomatologa, krioterapija – aplikacijom hladnih obloga, spreja ili kriomasažom u facijalnoj regiji čime se postiže dubinska prokrvljenost tkiva i terapija ultrazvukom – dubinsko zagrevanje i mikromasaža u predelu mišića.
