Karcinom dojke je zloćudni (maligni) tumor koji nastaje iz žlezdanog tkiva dojke, tkiva čija je uloga da stvara mleko kod žene posle porođaja. Zloćudni tumori dojke, za razliku od dobroćudnih tumora, imaju osobinu da se šire limfotokom ili krvotokom u organe koji su udaljeni od dojke, kao što su regionalni limfni čvorovi smešteni u istostranoj pazušnoj jami, ali i koštani sistem, jetra ili pluća. Ovaj proces zove se metastaziranje i on je takođe, kao i rast primarnog zloćudnog tumora u dojci, nekontrolisan, što ima za posledicu poremećaj rada organa u kojem metastaze rastu. Međutim, važno je znati da ukoliko se rak dojke otkrije u ranijim stadijumima, utoliko su šanse za izlečenje veće.
Rak dojke je najčešći zloćudni tumor koji se javlja u žena, kako u svetu (više od milion novoobolelih godišnje), tako i u Srbiji (više od 4000 novoobolelih godišnje). Rak dojke je bolest starije životne dobi, tako da se u polovine žena sa rakom dojke bolest dijagnostikuje posle 65. godine, dok 2% svih obolelih žena suoče se sa dijagnozom ove bolesti u dobi do 35. godine života. U našoj zemlji postoji trend porasta i incidence i smrtnosti od raka dojke, dok u svetu (prevashodno razvijene zapadne zemlje) smrtnost od raka dojke stagnira, a negde se i smanjuje. Smanjenje smrtnosti od raka dojke objašnjava se kombinacijom različitih uticaja, kao što su rano otkrivanje zahvaljujući organizovanim masovnim mamografskim pregledima ženskog stanovništva rizične životne dobi (skrining programima) i uvođenjem novih terapijskih pristupa i lekova koji su sve efikasniji u lečenju raka dojke.
Simptomi i rano otkrivanje raka dojke
Najčešći simptom raka dojke je opipljiv (palpabilni) čvor u dojci, koji neretko žene same napipaju. Pored toga, drugi znaci koji ukazuju da se razvija tumor u dojci jesu: uvećanje dojke, koje vodi u asimetriju dojki (svaka peta žena ima prirodno asimetrične dojke), crvenilo i zadebljala koža, ponekad koža u vidu „pomorandžine kore“, „mreškanje“ ili uvlačenje kože, uvlačenje bradavice ili krvavi iscedak iz bradavice. Istovremeno, mogu se napipati i uvećani limfni čvorovi u istostranoj pazušnoj jami, ako je došlo do proširenja tumora u regionalne limfne čvorove. Treba imati na umu da nisu svi uvećani limfni čvorovi zahvaćeni metastazama.
Međutim, danas se preporučuju preventivni pregledi dojki jer postoji mogućnost da se otkrije prisustvo tumora u dojci pre nego što se može napipati. U tu svrhu rade se klinički pregledi dojki od strane iskusnog lekara, zatim mamografija koja predstavlja rentgenski pregled dojki i, po potrebi, ultrazvučni (UZ) i pregled dojki magnetnom rezonancijom (MR). Takođe, savetuje se da svaka žena jednom mesečno radi samopregled dojki.
Na mamografskom pregledu mogu se uočiti tumori u dojkama kao i promene koje se vide kao sitne bele tačkice, a zovemo ih mikrokalcifikacijama. Od izgleda i rasporeda mikrokalcifikacija u odsustvu tumorske senke zavisi i procena da li postoji veća verovatnoća da se radi o zloćudnoj ili dobroćudnoj promeni u dojci. U zavisnosti od toga, planiraju se i terapijske intervencije u cilju uzimanja tkiva u kojem postoje mikrokalcifikacije za patohistološku analizu.
Mamografija je jedina metoda koja se, na osnovu postojećih dokaza, smatra efikasnom u otkrivanju ranih stadijuma raka dojke. Istraživanja pokazuju da se smrtnost od raka dojke smanjuje za 15 – 30% u žena koje redovno rade mamografske preglede u životnoj dobi između 50 i 70 godina. Zbog toga postoji preporuka da se skrining mamografije rade svake 2 godine u ovih žena. Unazad nekoliko godina traje debata oko toga kolika je korist od skrining mamografija uzimajući u obzir da je u dobi od 50 do 70 godine potrebno oko 1400 žena da radi skrining mamografije tokom 10 godina da bi se jedna od njih imala korist, a to je prevencija smrtnog ishoda zbog raka dojke. U grupi mlađih žena (40. – 49. godine) ova korist je još manja, tako da 1900 žena treba da radi skrining tokom 10 godina da bi jedna od njih imala korist. Isto tako, postoji veći rizik i od lažno pozitivnih rezultata, a to je da se zbog nalaza na mamografiji sumnjivih na rak dojke rade dodatni pregledi i/ili biopsije dojke da bi se utvrdilo da se radi o benignim promenama.
U Srbiji ne postoji program u okviru kojieg se sve žene određene životne dobi pozivaju na redovne mamografske preglede, ali one svakako treba da znaju da pregled dojki treba da rade redovno i da ne odlažu odlazak lekaru ako napipaju čvor u dojci ili primete neki od sumnjivih znakova koje smo ranije naveli. Ne treba zaboraviti da je verovatnoća uspešnog lečenja raka dojke veća ako se ova bolest dijagnostikuje u ranijem stadijumu.
Dijagnoza raka dojke
Definitivna dijagnoza raka dojke postavlja se tako što se izvadi deo tkiva tumora (biopsija) ili ceo tumor i, nakon odgovarajuće obrade tkiva, posmatra pod mikroskopom (patohistološki pregled). Pre nego što se odluči o definitivnoj terapiji potrebno je odrediti stadijum bolesti. To se postiže kliničkim pregledom i dijagnostičkim procedurama koje većinom uključuju mamografiju, radiografiju pluća, radiografiju ili scintigrafiju kostiju, ultrazvučni pregled abdomena, krvnu sliku i biohemijske analize.
Danas je prepoznato nekoliko tipova raka dojke koji se razlikuju po svom ponašanju; neki su sporijeg toka, manje agresivni, dok su drugi skloni brzom širenju u regionalne limfne čvorove i u udaljene organe. Isto tako, ovi podtipovi raka dojke razlikuju se po svojoj osetljivosti na različitu antitumorsku terapiju, što nam omogućava da svakoj pacijentkinji predložimo onu vrstu terapije od koje se mogu očekivati najbolji rezultati u njihovom lečenju.
Tako se određuje da li su u tumoru prisutni estrogeni i progesteronski receptori i HER-2 (receptor za epidermalni faktor rasta), koji nam govore o tome da li primeniti hormonsku terapiju ili hemioterapiju ili njihovu kombinaciju. Više od 50% tumora dojke ima pozitivne estrogene i/ili progesteronske receptore, što govori o tome da je u ovih žena indikovana hormonska terapija. Prisustvo velikog broja HER-2 receptora na površini tumorskih ćelija (HER2 – pozitivni rak dojke, sreće se u oko 20% svih tumora dojke) označava sklonost tumora ka bržem rastu i širenju u udaljene organe, ali i mogućnost primene biološke (HER2-usmerene) terapije koja je veoma efikasna u lečenju ove bolesti.
Faktori rizika za nastanak raka dojke
Faktori povezani sa povećanim rizikom od raka dojke su:
1. Životno doba: što je žena starija, to je veći rizik za nastanak raka dojke; rizik od nastanka karcinoma dojke je relativno mali kod mlađih žena (u dobi od 30 do 50 godine života godišnji rizik iznosi 1 na 1000, a kod žena od 50 – 60 god 2 na 1000), dok kod žena starijih od 60 godina rizik naglo raste;
2. Dijagnostikovan rak dojke jednog ili više bliskih srodnika (majka, bake, rođene sestre, ćerke, kao i muških srodnika): rizik od rasta raka dojke je 2 x veći u donosu na žene sa negativnom porodičnom anamnezom;
3. Genetski faktori: u manje od 10% obolelih žena radi se o naslednom raku dojke, što znači da su one nasledile ili od oca ili od majke promene (mutacije) na genima označenim kao „BRCA 1“ i „BRCA 2“. Ove mutacije povećavaju životni rizik i od raka dojke (50%-85%) i od raka jajnika (20%-40%);
4. Gustina žlezdanog tkiva: povećana gustina žlezdanog tkiva 4 puta povećava rizik od nastanka raka dojke (jedno ispitivanje pokazalo je da je gustina žlezdanog tkiva veća kod žena koje konzumiraju pivo i belo vino, kao i to da žene koje žive u gradovima imaju veću gustinu dojki od žena u seoskim sredinama);
5. Izmena građe žlezdanog tkiva dojke: proliferativne promene u žlezdanom tkivu, kao što je netipična hiperplazija, koje se dijagnostikuju pregledom patologa nakon biopsije sumnjive promene u dojci 2-4 puta povećavaju rizik od raka dojke. Jedna od ovakvih promena je i lobularni karcinom in situ (LCIS), koji nije karcinom, ali jeste faktor koji označava povećan rizik od nastanka raka dojke bilo u jednoj ili u drugoj dojci;
6. Hormonski faktori (do 2 puta veći rizik): rana menarha (pre 12. godine) i kasna menopauza (posle 54. godine), žene koje nisu rađale ili prva trudnoća u kasnijim godinama (posle 30. godine);
7. Hormonska terapija: hormonska kontraceptivna sredstva blago povećavaju rizik (1.24 puta) tokom uzimanja lekova, ali se ovaj rizik gubi nakon 10 godina od prekida ove terapije. Hormonska supstituciona terapija (HST) nakon ulaska u menopauzu do 2 puta povećava rizik od raka dojke, ali ovaj uticaj prestaje nakon 5 godina od prestanka uzimanja HST;
8. Faktori rizika na koje se može uticati: konzumacija alkohola (do 1.5 puta veći rizik ako se konzumira ≥ 15g alkohola svakodnevno, koje su sadržane na primer u 3 i više čaša vina), gojaznost (gojazne žene sa indeksom telesne mase (BMI) > 30 imaju do 2 puta veći rizik) i fizička aktivnost (slaba fizička aktivnost povećava rizik do 2 puta);
9. Izloženost jonizujućem zračenju: (posebno registrovano kod žena koje su u mladosti (pubertetu) lečene od limfoma zračnom terapijom, pri čemu su u zračnom polju bile delimično i dojke).
Faktor povezan sa manjim rizikom za nastanak raka dojke je dojenje, koje smanjuje rizik od raka dojke za oko 4% sa svakom godinom dojenja.
napisala: Prim. dr sc. med. Snežana Šušnjar, Institut za onkologiju i radiologiju Srbije
